Het leven na het kapitalisme
De rechtmatigheid van het sociale contract dat in de smeltkroes van het kapitalisme is gesmeed berust helemaal op een valse belofte : dat er altijd meer en meer zal zijn voor iedereen. Die belofte, op haar beurt, kan in de dynamiek van de politieke macht te gemakkelijk voor allerlei doeleinden worden misbruikt.” (p. 179)
Hoge verwachtingen
Twaalf jaar na zijn baanbrekend werk ‘Welvaart zonder groei’ publiceerde Tim Jackson, hoogleraar Duurzame Ontwikkeling aan de Universiteit van Surrey (UK) ‘Voorbij de groei’. Het boek wekt hoge verwachtingen, want de vraag hoe je een rechtvaardige inclusieve samenleving organiseert, zonder een steeds verder toenemend beslag op de natuurlijke grondstoffen, is misschien wel de belangrijkste uitdaging voor de samenleving van vandaag. Tim Jackson neemt veel tijd om in de eerste hoofdstukken ‘De mythe van de groei’ aan de kaak te stellen. Anekdotisch vertelt hij o.m. over de confrontatie tussen een aantal ‘groten der aarde’ en Greta Thunberg , begin 2020 op het Wereld Economisch Forum in Davos. Hij fileert de oplossing van de ‘groene groei’ (zeg maar het model dat de Europese Commissie voorstaat) als onrealistisch, omdat een absolute ‘decoupling’ (groei zonder een – zij het beperkt – verder beslag op natuurlijke rijkdommen) heel ongeloofwaardig is.
Jackson bouwt zijn boek vrij anekdotisch op, met grote uitweidingen, o.m. over de politieke missie van Robert Kennedy, in zijn campagne voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 1968 vlak voor hij vermoord werd, en verder over het leven van de onlangs gestorven Vietnamese monnik Thich Nhat Hahn, die het Boeddhisme toegankelijk probeerde te maken voor de Westerse mens op het einde van de vorige eeuw.
Euvels van overdaad
Hij stoot al gauw op de grenzen van wat economie vermag, bij zijn verkenning van wat ‘geluk’ in het leven uitmaakt. Hij passeert hierbij langs grote denkers als John Stuart Mill, Aristoteles, of de Oostenrijkse fysicus Boltzmann of Hannah Arendt. Die ‘uitstapjes’ gebruikt hij om zijn kritiek op het kapitalisme te onderbouwen, bijvoorbeeld in de vaststelling dat menselijke gezondheid ontstaat uit een juist evenwicht in voeding, hierbij zowel ondervoeding als overconsumptie vermijdend. Het kapitalisme daarentegen wordt gedreven door het najagen van steeds meer groei, waardoor het lijdt aan alle euvels van overdaad.
Bij sommige stellingen van Jackson gaan de wenkbrauwen fronsen. Zo bekritiseert hij het Keynesiaanse beleidsantwoord op de Grote Depressie, dat erin bestond de weggevallen vraag vanuit de overheid terug aan te zwengelen. “Toen ontstond een hele nieuwe industrie die niet was ontworpen om te produceren, maar om verlangens te kweken. Om de vraag te stimuleren die het kapitalisme nodig had om de groeimachine draaiende te houden.” M.i. vermengt de auteur hier de kritiek op de consumptiemaatschappij van de jaren ’60-’70 met een broodnodig beleidsantwoord op de bittere armoede die de Grote Depressie, o.m. in de VS veroorzaakt had.
In de flow
Het antwoord op wat het goede leven is vindt Jackson buiten de economie. Gezondheid is primordiaal voor welzijn en uiteindelijk moeten we streven naar een situatie waarin we onze talenten ten volle kunnen ontplooien in een ‘werken’ dat zowel onszelf als de andere ten goede komt. Met een vage omschrijving ontleend aan de Hongaarse psycholoog Csikszentmihalyi beschrijft Jackson dit als ‘in de flow’ zitten :
Mensen die ‘in de flow’ zitten laten een ongewone helderheid van geest en precisie van beweging zien. Ze ervaren zelfvertrouwen en controle over de taak. Maar daarbij ook het gevoel dat ze zichzelf kunnen verliezen in het moment, om soms zelfs mee te worden genomen door een momentum dat volkomen buiten henzelf ligt.”
Flow laat heel duidelijk zien wat voor soort opbrengsten er in een postgrowth-wereld beschikbaar blijven voor ons. Opbrengsten die door het kapitalisme worden verhuld. De voortdurende nadruk op accumulatie en het eeuwige streven naar meer maken het bijna onmogelijk om evenwicht te bereiken. Flow geeft hogere en langere voldoening dan het consumentisme ooit kan bieden.”
Jackson filosofeert verder over de uitgeholde betekenis van werk in het kapitalisme, dat alleen ten dienste staat van de creatie van financiële rijkdom, terwijl het werk dat er echt toe doet, zoals de zorgarbeid, schromelijk verwaarloosd werd in veel kapitalistische samenlevingen.
Op een (overdreven ?) positieve manier blikt hij terug op de periode van de corona-lockdowns als een uitzonderlijke tijd, waarin ineens van alles mogelijk was (werknemers op verlof sturen, bedrijven redden, levensnoodzakelijk grootschalige vaccinatiecampagnes vanuit de overheid aansturen) wat in ‘normale’ tijden niet kan.
Hongergevoel
Een lezer die begaan is met de uitdagingen van onze tijd zal veelal instemmend knikken met Jacksons beschouwingen. Zijn rode draad, een kritiek op het kapitalisme vanuit de invalshoek van verschillende denkers, de ene al meer bekend dan de andere, levert zonder twijfel een aantal nieuwe inzichten op.
Lezers die economische antwoorden verwachten blijven echter wellicht ook met een hongergevoel zitten. Want Jackson mag dan wel tipjes van de sluier oplichten van wat de kenmerken van een ‘postgrowth’ samenleving zijn, over de weg er naar toe blijven heel veel vragen onbeantwoord. Vragen zoals : hoe zorg je voor een rechtvaardige verdeling van een begrensde welvaartsproductie, in een wereld die tendeert naar steeds meer ongelijkheid ? Hoe zoek je gedragenheid in de samenleving om op een democratische manier het pad naar een ‘voorbij de groei’ maatschappij te bewandelen ? Hoe verdeel je de rechten op hulpstoffen, uitstoot en vervuiling in een wereld gekenmerkt door een beginsituatie van ongelijkheid tussen landen en tussen burgers binnen die landen ?
Te veel vragen om in één boek te behandelen. Hopelijk mogen we van Timothy Jackson nog verdere publicaties verwachten die ook deze vragen aansnijden.
Voorbij de groei - Het leven na het kapitalisme van Tim Jackson is uitgegeven door Epo. 256p. Referentie: 9789462673540
ความคิดเห็น