Over identiteit, gemeenschap en democratie.
“Als we onze verschillen nu niet kunnen beëindigen, kunnen we in ieder geval helpen de wereld veilig te maken voor diversiteit." J.F. Kennedy, American University, 10 juni 1963 Elchardus' hint aan de tekstschrijver van Poetin, hoofdstuk 20.
Opnieuw afstemmen en ruimte maken voor essentie, dat is de uitdaging van Reset. Er is zoveel gebeurd sinds de laatste keer. Was het nu 70 of 80 dat de gemeenschap een bron werd van beperkingen? In het denken over recht en politiek vertrekt socioloog Mark Elchardus bij de Franse Revolutie en de verlichting, voor hem ligt daar de oorsprong van het conflict tussen liberalisme en gemeenschapsdenken. Hun verschillende benaderingen van welvaart, welzijn, vrijheid en waardigheid van het individu krijgen meer lijn en scherpte door hun implicaties. Elchardus schrijft goed, bevlogen, met vele referenties. Zoals deze, ‘mooi en gevat’ (blz. 250): “dat linkse mensen vooral dankbaar zijn voor de kansen die zij hebben gekregen, terwijl rechtse mensen vooral trots zijn op wat zij met die kansen hebben gedaan. Links gemeenschapsdenken is daarom sociaaleconomisch links maar eerder conservatief dan progressief. Conservatief in de zin van gehecht aan en dankbaar voor het verleden van de gemeenschap waarvan ze lid zijn.”
Bekend & bescheiden
“Elchardus is nooit te beroerd om de pijnlijkste waarheden aan te snijden”, lezen we in de aanbeveling van Rik Van Cauwelaert. Het zal wel. De recensies en interviews op de site van Ertsberg getuigen van een stevige aandacht en respons, positief en negatief. Als er maar over gepraat wordt. Zoekt aandachtige en kritische lezers tipt Aidan Chambers in Leespraat. Bij mij ging het zo: schrander en bedachtzaam oud docent van de VUB (bekend & bescheiden) wordt gesignaleerd in de duisternis van Mordor. In een mum geradicaliseerd op M. Heeft problemen met mensenrechten, massamigratie, Marrakeshpact en misleiding ( Opgelet!): zijn Magnum opus oogt blauw maar leest geelbruin! Hoe is het mogelijk!? Wat volgt is een nieuwe grensoverschrijding: we hebben Reset geleend én uitgelezen.
Interessant en goed gezelschap
En? Wel ja, geen bijbel, maar wel interessant en goed gezelschap. Een kanjer van een studieboek. Heb meer zicht gekregen op filosofen van de ‘tegenverlichting’ zoals Johann Gottfried Herder (geen ramp!): “Ons deel van de wereld zou niet het meest verstandige mogen worden genoemd, maar het meest arrogante, agressieve op geld beluste: wat het deze mensen [in de onderworpen gebieden, M.E.] heeft gegeven is niet beschaving, maar de vernieling van de fundamenten van hun eigen cultuur.” Elchardus laat die gevoeligheid voor reciprociteit terugkeren in andere voorbeelden, zoals Japan: “Eigenaardige westerse gewoonten werden ingevoerd. Zo vond Fukuzawa Yukichi, een hervormer, het nodig uit te leggen wat een toespraak is: ‘iets waarbij mensen gaan zitten om te luisteren naar iemand die zijn ideeën uiteenzet. Met voelbare verbazing voegde hij eraan toe dat westerse mensen dat om de haverklap doen, bij haast elke gelegenheid, zelfs bij begrafenissen.’”
Werkbare gemeenschappen
Sommigen kunnen zich moeilijk vinden in zijn kritiek ten aanzien van ‘het liberalisme’, tja. Hayek, Thatcher, Burgermanifesten, pijnlijk neo. Waar het gaat over de breuklijn (blz.274) ‘The Lost History of Liberalism’ (2019) lezen we: “Het is alsof auteurs als Rosenblatt zich realiseren dat de door liberalen gekoesterde vrijheid de laatste dertig jaar toch vooral het verlost zijn van vakbonden, overheden en belastingen betekende en dat Big Corporate, Big Tech, Big Pharma bijzonder vrij waren.” Of wanneer hij grenzen als voorwaarde van diversiteit bespreekt (hfdst.13): “In de liberale verbeelding zijn markteconomie, liberale democratie, mensenrechten onstuitbaar grensverleggend, geroepen om zich over de wereld te verspreiden, grenzen te doen vervagen en verdwijnen. Gemeenschapsdenken keert daarentegen emotioneel terug naar de oudste muren van onze beschaving, die van Uruk.”
In het vierduizend oude verhaal, het eerste geschreven verhaal van de mensheid, streelt Gilgamesh de muren van zijn stad. Hij vraagt zich af of ze wel uit wijsheid zijn geboren. Als hij, later in het verhaal, beseft dat hij niet onsterfelijk is, dat het onmetelijke niet voor hem is weggelegd, bieden die muren troost. Zij beschermen, zo snapt hij, niet alleen de inwonenden, maar alles wat hem zal overleven, wat hij samen met zijn gemeenschap, haar verleden en toekomst, als onsterfelijk in zich draagt.
Communautaire democratie
Inderdaad, voor complexe uitdagingen, ga je meteen naar deel 4. We zijn dan voorbij de helft in het boek. Hier steekt Elchardus zijn nek uit. In de kritieken van Dyab Abou Jahjah, Patrick Loobuyck (Knack) en Stefan Sottiaux (DS) is dat mooi te volgen: het gevaar, de wrevel, de warmte. Ieder zijn stijl, vanuit diverse perspectieven. Op advies van Kila van der Starre markeren we de losse eindjes met ‘HUH?’ We kiezen de kwestie mensenrechten. 'De explosie' (blz.433) van twintig naar driehonderd rechten sinds 1975; Elchardus: “Het is duidelijk dat de voorstelling van het gegoede middenklassenleven in een welvarende, veilig, stevig uitgebouwde welvaartsstaat nu als een universeel mensenrecht wordt geformuleerd. Dat roept uiteraard de vraag op wat zo’n recht dan precies inhoudt.” Soms beschermen die rechten belangrijke sociale goederen, zoals het recht op arbeid, sociale zekerheid en behoorlijke huisvesting. Neen, de grondslagen zijn niet in steen gebeiteld. Daarin schuilt hun sterkte: ze zijn ons gezamenlijk moreel kompas. Fight for your rights! Blijft de vraag: wat is het collectief verlies door die focus van individuele aanspraken en juridische claims? Niet alles wat binnen een ruime definitie van mensenrechten past, leent zich tot een rechterlijk oordeel. Dan toch de politiek en de volkswil boven? We besluiten met de hoogleraar grondwettelijk recht @Reset: “Hoe soeverein is het volk in een land waar je niet naar de rechter kan als de regerende partij de oppositie de mond snoert? Of een land waar de staat nationale minderheden discrimineert of het persoonlijk internetverkeer monitort?”
Hoe gaat dit verder?
Literatuur maakt ontvankelijk. Wat zegt de volkswil zonder Churchill, Britse conservatieven en Franse katholieken? Kan je dit soort boeken en kwesties alleen academisch verkennen? Wat denkt het netwerk van b-sides? Is dit materiaal voor een podcast of leesgroep?
Reset: Over identiteit, gemeenschap en democratie van Mark Elchardus is uitgegeven door Ertsberg. 608 blz. ISBN: 978 94 64369 00