Wat hadden anderen gedaan in mijn plaats? Wat voor goeds had weigeren opgeleverd voor de talloze onschuldigen onder mij? Waren die beter afgeweest als ik de woede van de Militärverwaltung had afgeroepen over ons allemaal?
Die stem in het hoofd van Alex Desmedt - directeur-generaal der Koninklijke Theaters van Antwerpen - in de rechtszaal, is de kern, de reden waarom Lanoye zijn Vlaamse oorlogsroman heeft geschreven. Een experiment. Geen boek over het Ultieme Kwaad, maar over iemand die bezeten is van theater, een arrogante ijdeltuit. Noemt zich een slachtoffer. 'Er was geen tijd voor het maken van vereffeningen met het verleden' klinkt het in zijn "Zwanenzang", het vijfde en laatste bedrijf. Klopt het wel wat hij zegt? ‘Niet elk vorm van samenwerking met een bezettingsleger is collaboratie. [...] Je kunt van burgers geen suïcidaal gedrag eisen. Oekraïners die niet bereid zijn om voor een Russische tank te springen, collaboreren niet automatisch met de vijand. Wat moet je dan wel doen, als je de niet onbegrijpelijke intentie hebt om te overleven – en de mensen voor wie je verantwoordelijk bent, te beschermen?’ - historica Sophie De Schaepdrijver in Knack, augustus ’22
.
Fiction meets reality
'Oorlog is een ontspoorde opera van Wagner', zegt Lanoye. En 'De draaischijf is een alleenspraak van een verzonnen personage’ staat er in de noot. Al zijn het wel gebeurtenissen en figuren uit het verleden die hem inspireerden. Joris Diels (Alex), broer Hendrik (Rik) en Ida Wasserman (Lea) die model stonden, waren in de jaren veertig even ‘echt’ als Delwaide, Van de Wiele, Verschaeve en Walschap. Evenzo de onbekenden, zowel zij die smeekten om oorlog als de slachtoffers van friendly fire:
Hier, in de opengewoelde krochten van de onderwereld, het abattoir van Mortsel Oude God, verloren ook hun uniformen en hun gezichten alle kleur, en werden ze weer gewone mensenkinderen die andere, dode kinderen in het geblakerde gezicht moesten kijken.
Het Schoonselhof
In de "Prelude", een gedroomde begrafenis van de verteller, krijg je een begeleide kerkhofwandeling in openlucht (staycation tip). Er is zoveel te ontdekken: ‘Het vieren van de dood brengt het creatiefste in de mens tot leven’. Heerlijk, dat sarcasme van Lanoye. De schone schijn van Het Schoonselhof is the right place om een tijdsklimaat, personages, verhoudingen en handelingen te schetsen. Doorheen het gemijmer en getetter van Alex Desmedt verschijnt een overweldigend (Sol-)decor: zijn Peer Gynt als artistiek hoogtepunt, zijn liefde voor Lea (net op tijd beklonken), dat etentje (Rik en ik) met de nieuwe Stadtkommissar (die met de schelvisogen), enz. ‘Waarachtigheid, daar gaat het om’. De collectieve herinnering is een ander paar mouwen.
Als ik ergens in geloof, dan is het in de leugen. De artistieke leugen. Het openlijke bedrog dat toneel heet en dat niet pretendeert de waarheid na te streven, omdat 'waarheid' pas echt bedrog is.
De verbeelding aan de macht
'Op een podium mag de wedijver dan al pittig zijn, achter de schermen is een toneelcompagnie helemaal een wespennest.' Het verhaal krijgt vaart en diepgang in drie bewegingen. Eerst, "De opkomst". Alias voor conflicten. In grote lijnen: 'Rotatie houdt gezelschappen scherp' (vernieuwing); 'Mariken van Utrecht en haar duvel doet al' (zelfbediening/geroddel) - 'het onschuldige bijproduct van elke samenwerking zodra een groep groter wordt dan twee personen'; én een nieuw etentje, nu met Rik en Lea (bloedbanden): 'Hoeveel ranziger moet het worden voordat jij je bek opentrekt en mij verdedigt?', zegt zij. Enter: 'Compagnie Desmedt speelt Salomé' + draaischijf. 'Onze premièrezaal zou propvol zitten. Vriend, vijand, vakgenoot'. Toen werd het oorlog.
Tweede beweging, Stijgende actie. "Het protocol". De intocht van het Duitse leger, daar hoort geluid bij. Een klassieker zijn de laarzen met ijzeren hiel, maar er is meer. Lanoye beschrijft ook de motorfietsen die voorbij pruttelden:
Zelfs zij - deze nieuwe ulanen, gemotoriseerde krijgers met hun gladde Stahlhelm - rolden langs in strak gelid, als gedirigeerd door een landmeter. Symmetrie kan vertroosten in een kerk. Als ze zich gewapend aandient in de buitenlucht, ademt ze terreur uit.
Check: Jerichosirenes. Herontdek "Uitgesteld kijken" want Alex' verhaal is voor waar verteld, het koppel zelf zat in Frankrijk. ('Halsoverkop gevlucht', zegt een leidinggevende). "Et alors?" Komt daar een telefoontje van onze Rik. 'Teruggaan was de politiek van het minste kwaad. We openden met De Leeuw van Vlaanderen. Alles wat gezag droeg zat op de voorste rijen of op het koninklijk balkon. [...] Niemand had opgedragen dat ik mijn rentree moest vieren met dit stuk. [...] Ik zou me er wel toe moeten verplichten om een paar vaste medewerkers niet opnieuw te engageren. Onder hen Sol Schneider. En Lea.'
Op een bepaald moment zijn de raderen waarin je verstrikt geraakt te robuust en is de machine die jou verslindt te machtig.
Derde beweging, "Ten onder". Vallende actie. Mortsel. Meer dan ooit lazen we Antigone. Door aanslagen van de Witte Brigade waren de zwarthemden lichtgeraakter geworden. En wat deed Lea? Ze begon te wandelen. Er bereikten directeur Alex 'steeds meer klachten over onze Rik'. 'De première van Beethovens Fidelio dirigeerde hij in een uniform van de Waffen-SS. Ik wist niet wat ik zag. Dat onding zat hem als gegoten'. Tja, drank, honden, pistolen. Maar jongen toch. Rest nog het vernuftig verhaal over die schoolreis naar Den Haag, voor de feestelijke opening van het Deutsches Theater in den Niederlanden. Goethes Faust in galavoorstelling = "een griezelreünie". Tarentino, Lanoye e.a. grootheden inspireren: 'De rode loper doet dienst als paradeplankier voor afgezaagde herenmode. Altijd weer die te lange leren jassen ... Mannelijke hysterie. De kortste definitie van fascisme.
Opnieuw repeteren, acteren en gloriëren. Dat zou haar remedie vormen. Pas dan zouden we weer de Lea zien van weleer. Het huis van Bernarda Alba Garcia Lorca! Een stuk met alleen maar actrices op de planken, van piep tot ervaren, en zij dan als Bernarda zelf, natuurlijk. De matriarch, centrum van de dramatische ontwikkeling. Soms kan het grondig fout lopen. Je belandt erin voor je het echt beseft.
Dit was een van die situaties waarin alle betrokkenen pijnlijk goed beseffen wat er staat te gebeuren, maar ook dat niets de uitgezette koers nog kan wijzigen. De tijd vertraagt en wordt zwaar als lood. Tegelijk toont zich de banaliteit van de ware tragedie. Haar vluchtigheid. Ze vindt zomaar plaats. Geen poespas, aanleiding of oorzaak. Briesje steekt op, stofdeeltje waait weg, briesje gaat weer liggen, klaar.
De draaischijf van Tom Lanoye is uitgegeven door Prometheus Amsterdam. 480 blz. ISBN 9789044649321