Samenstelling en vertaling Thomas Huttinga met een voorwoord van Caroline de Gruyter
”De oorlog (in Oekraïne) is ontaard in een operatie van totale vernietiging tegen een natie en haar bevolking. Die wordt gestraft, omdat ze naar Europa streefde”, schrijft Karel Verhoeven daags voor de Franse presidentsverkiezingen (De Standaard, 23 april ‘22). ‘Het is alsof plotseling al het licht in de kamer is gedoofd en alle bewoners, die hiervoor naast elkaar vreedzaam en ijverig werkend om dezelfde tafel zaten, verdwaasd in het duister rondtasten en door onhandigheid of boosheid alle voorwerpen vernietigen’, herinnert Stefan Zweig. ‘Waren niet alle grenzen overwonnen en was Europa, de hele wereld niet ons enige vaderland geworden?’ Er zit weinig sleet op zijn lezing in Rio, 1936. ‘Wat een teleurstelling voor ons’ zou hij zeggen, na het nieuws van Verhoeven: “Op asiel en migratie slaat Frankrijk de hardvochtige en discriminerende weg in. In Hongarije is bewezen hoe kwetsbaar vrije media zijn. Polen illustreert hoe fragiel de onafhankelijke rechtspraak is.”
De geschiedenis herhaalt zich niet, maar ze herinnert ons aan een bepaald type mensen en bepaalde gebeurtenissen, Stefan Zweig
Genoeg klaagzangen
“De EU is bedacht om politieke problemen tussen landen in technische stukjes te breken en die op te lossen, zodat ze niet meer escaleren,” lezen we in het voorwoord van Caroline De Gruyter, anno 2020. “Het leven en werk van Zweig houdt de Europeanen van nu een spiegel voor”, vindt Thomas Huttinga: “hoe een vrije samenleving langzaam kan verkruimelen of zelfs ineens kan instorten.” Zweig moest vluchten voor het Nazisme vanwege zijn joodse wortels en pleegde, ver van zijn geliefde Europa, zelfmoord in Brazilië. Zijn geschenk Aan de Europeanen van vandaag en morgen is verbluffend actueel. Genoeg klaagzangen over crises, doe iets! De drie lezingen in dit boek laten Zweigs dromen zien, zijn zoektocht naar de Europese gedachte. Geschreven in de jaren ’30, toen hij besloot zich publiekelijk uit te spreken voor zijn idealen:
De morele ontgifting van Europa (Rome, 1932)
De eenwording van Europa (Parijs, 1933/34)
De geestelijke eenheid van de wereld (Rio de Janeiro, 1936)
Morele ontgifting
Het zijn hun vooroordelen en wantrouwen die de mensen verdelen. In de eerste lezing (Rome) reageert Zweig op de sluimerende haat die is achtergebleven na de Groote Oorlog. Dat verdovende middel (de “dumping” van gevoelens, de plicht om te haten) was nodig om de oorlog tot het einde vol te houden. Er is dus tijd nodig om af te kicken als de vrede terugkeert. En concrete acties om de geest van de nieuwe generatie beter te maken. ‘Te lang en te veel heeft men de geschiedenis alleen voorgesteld als een opeenstapeling van oorlogen,… Die andere geschiedenis, die van cultuur, laat zien wat het ene land aan het andere land te danken heeft’. Ontgiften! Dat is de leugen uitbannen én onze geesten laten versmelten, een voorbeeld geven aan de jeugd.
Het doet ons aan die oude legende denken die vertelt hoe lange tijd na een veldslag de schaduwen van de doden in de lucht blijven doorvechten.
Eenwording
Zweig typeerde fanatisme als “de genius van eenzijdigheid” en “de vijand van vrijheid van denken”. In januari ’33 wordt Hitler de rijkskanselier van Duitsland, enkele maanden later zullen Zweigs boeken publiekelijk worden verbrand in Berlijn. ‘Oostenrijk is verloren, de Anschluss is slechts een kwestie van tijd’, de schrijver wordt een banneling. In de tweede lezing (Parijs) richt Zweig zich op een bredere steun door de massa, “de humus van de volkeren”. Verbondenheid is een bittere noodzaak geworden: ‘Laten we dus als eerste de huidige dominantie erkennen van het tegenovergestelde idee van onze tijd, het nationalisme. De Europese idee is niet een primair gevoel, zoals het patriottistische gevoel om tot een volk te behoren, het is niet geboren uit een natuurlijk instinct, maar uit inzicht; het is niet het product van een spontane hartstocht, maar het gevolg van een langzaam gerijpte vrucht van een grotere gedachte.' Volgens Zweig ontbreekt het aan hartstocht, blijft het heilig egoïsme (nationalisme) doorsnee toegankelijker dan het altruïsme (Europees gevoel), 'omdat het altijd gemakkelijker is te erkennen wat van jou is dan met respect en toewijding je naaste proberen te begrijpen.' Als een echo klinkt Verhoevens commentaar: “Dat Marine Le Pen in oorlogstijd zo rooskleurig de te tweede ronde ingaat, is geen accident. Ze dankt dat aan media die gebiologeerd waren door de uiterst rechtse obsessies die Eric Zemmour het radicaalst en dus met het meeste vuurwerk bracht”.
Geestelijke eenheid
‘Een Europeaan,’ zo schrijft Zweig in zijn biografie over Erasmus, ‘kijkt naar wat ons bindt en verenigt en benadrukt het overwicht van het Europese op het nationale en van de mensheid op de natie’. In de derde lezing (Rio de Janeiro) wil Zweig “het streven naar een morele eenheid van de wereld” als een continuïteit aantonen. Al heeft de ontwikkeling van de mensheid verschrikkelijke tegenslagen en terugvallen gekend, ‘steeds zijn er sferen die oplichten als andere verduisteren’. ‘Laten we ons dus niet van de wijs brengen door alle dwaasheid en onmenselijkheid van onze tijd en het tijdloze idee van de mensheid trouw blijven – het is niet zo moeilijk!’
Perspectief
‘Het Wenen van Zweigs jeugd is een kosmopolitische en bruisende metropool, een laboratorium van de moderne tijd’, lezen we in het nawoord van Huttinga. ‘Rond de eeuwwisseling vindt er een ongekende culturele bloei plaats. Het is een periode waarin de grenzen van de kunst, muziek en de literatuur steeds meer opschuiven’: Gustav Klimt, Sigmund Freud, Gustav Mahler,… Zweig groeit op in een welvarende familie, publiceert gedichten op zestien, studeert letterkunde en filosofie en maakt vele reizen.
‘Nooit heb ik meer van onze aarde gehouden dan in die laatste jaren voor de Eerste Wereldoorlog’, zal hij later terugblikken.
Daarom herken je zoveel als je nu zijn toespraken leest, hij benoemt de tegenstrijdigheden: de krachten van onenigheid die botsen met de krachten die verbinden. Het zijn mensen die zichzelf herhalen. Het is zijn zoektocht naar menselijke verbinding en wederzijds begrip waar we nog steeds van kunnen leren. Context, boodschap, vertaling en samenstelling maken dit boek relevant voor een publiek dat om zich heen blijft kijken.
Aan de Europeanen van vandaag en morgen van Stefan Zweig is uitgegeven door Ijzer. 120 blz. ISBN: 9789086842186
Comments